خیام نیشابوری نابغه‌ای همه چیزدان بود

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی «صبح توس»؛ حكيم ابوالفتح، غياث الدين عمر، فرزند ابراهيم نيشابوري، مشهور و معروف به خيام از رياضيدانان، ستاره‌شناسان، پزشکان، فیسوفان، حکیمان و شاعران نام‌آور ايرانی است که در سده پنج و ششم هجری می‌زیست.

او از بزرگترین دانشمندان عصر خود به شمار می‌رفت و دارای هوشی فوق‌العاده بود و حافظه نیرومند و قوی داشت. در دوران جوانی خود به فراگیری علم و دانش پرداخته و در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم  طب نیز مهارت داشت  به طوری‌که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود، معالجه کرد. 

او به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود و در علوم مختلف، کتاب‌های با ارزشی نوشته است. خیام در زمان خود دارای مقام و شهرت بوده و معاصران او همه وی را به لقب‌های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده‌اند. او در دوران سلجوقیان زندگی می‌کرد که قلمرو حکومت آنان از خراسان گرفته تا کرمان، ری، آذربایجان و کشورهای روم، عراق و یمن و فارس را شامل می‌شد. 

خیام بیشتر عمر خود را در شهر نیشابور سپری کرد و در طی دوران حیات خود فقط دوبار از نیشابور خارج شد؛ سفر اول برای شرکت در مراسم حج و سفر دوم به شهر ری و بخارا بوده است. خیام در علم نجوم مهارت بسیار زیادی داشت به طوری‌که گروهی از منجمین هم عصر او در بنای ساختن رصدخانه سلطان ملکشاه سلجوقی با وی همکاری کردند و همچنین به درخواست سلطان ملکشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح تقویم گرفت که به تقویم جلالی معروف است که بدون تردید، یکی از عالی‌ترین مظاهر فرهنگ و تمدن اصیل و دانش وسیع نجوم در ایران آن زمان است.

این تقویم را یکی از دقیق‌ترین گاه‌شماری‌ها دانسته‌اند، زیرا تا پیش از تنظیم تقویم جلالی، «کبیسه»‌ها یا حساب نمی‌شدند یا به شکلی در تقویم جای می‌گرفتند که باز خود مشکلاتی را پدید می‌آورد؛ بنابراین، آنچه گاهشمار جلالی را برجسته کرده است، شیوه محاسبه کبیسه‌هاست. چنانکه می‌دانیم هر سال ۳۶۵ روز و پنج ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و منظور از کبیسه همین پنج ساعت و اندی است که منجمان از قدیم در این فکر بوده‌اند که با آن، چه کنند؟ در دوره ساسانی، پس از هر ۱۲۰ سال، یک سال را به صورت چرخشی ۱۳ ماهه حساب می‌کردند.

به این معنا که پس از ۱۲۰ سال اول، فروردین دو ماه و بعد از ۱۲۰ سال دوم، اردیبهشت دو ماه و به همین ترتیب تا اسفندماه در نظر گرفته می‌شد تا کبیسه محاسبه شود. پس از اسلام این کار به فراموشی سپرده شد و در نتیجه، بین سال عرفی و سال حقیقی اختلاف به وجود آمد. تقویم جلالی که امروزه در میان ما ایرانیان رواج دارد از چنان اعتباری بر خوردار است که تاکنون کمتر به آن ایراد وارد شده است.

خیام در دوران زندگی خود به جهت علمی و فلسفی مشهور شد و مورد احترام علما و فیلسوفان زمان خود قرار گرفت. 

گرچه شهرت خیام را به شاعری می‌شناسند اما در واقع خیام فیلسوف و ریاضیدانی بود که به آثار ابوعلی سینا پرداخت و یکی از خطبه‌های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اولین اشاره‌ای که به شعر خیام شده، صدسال پس از مرگ اوست. 
رساله وی در جبر و مقابله و رساله‌ای دیگر که در آن به طرح و پاسخگویی به مشکلات هندسه اقلیدس پرداخته، از جمله مشهورترین آثار ریاضی اوست. 
وی علاوه بر ریاضی و نجوم در فلسفه، تاریخ جهان، زبانشناسی و فقه نیز متبحر بود. علوم و فلسفه یونان را تدریس می‌کرد.

از آثار معروف فارسی منسوب به عمر خیام، رساله نوروز نامه است که با نثری ساده و شیوا، پیدایی نوروز و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانیان پرداخته شده است. او در این رساله با شیفتگی تمام درباره آیین جهانداری شاهنشاهان کهن ایرانی و پیشه‌ها و دانش‌هایی که مورد توجه آنان بوده، سخن گفته و تنی چند از شاهان داستانی و تاریخی ایران را معرفی کرده است.

ویژگی شعر خیام
شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی‌های فضل فروشانه و در عین حال، حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد رباعی دانسته‌اند، حال آن که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده شده است. در دنیای ادب و هنر بیرون از مرزها، خاصه در جهان انگلیسی زبان، خیام معروف‌ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر رفته است. این شهرت مرهون ترجمه رباعیات او به وسیله ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی است. فیتز جرالد در قرن نوزدهم میلادی، افکار بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به این اعجوبه علم و هنر گردید. مضمون عمده رباعیات خیام شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی است.

ای دوست بیا تا غمِ فردا نخوریم

وین یک‌دمِ عمر را غنیمت شمریم

فردا که ازین دیْر کُهَن درگذریم

با هفت‌هزارسالگان سربه‌سریم

مرغی دیدم نشسته بر باره طوس

در پیش نهاده کله کیکاووس

با کله همی‌گفت که افسوس افسوس

کو بانگ جرس‌ها و کجا ناله کوس‌‌؟

در حدود دوازده اثر از خیام در علم و فلسفه به جای مانده است، اما همین آثار اندک، وی را در سراسر جهان به شهرت رسانده است. از مهمترین آنها" کتاب جبر" اوست که بهترین اثر در نوع خود در ریاضیات است. از دیگر آثار او می توان به رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس، رساله فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله (جبر خیام)، میزان الحکم، رساله الکون و التکلیف، الجواب عم ثلاث مسائل اضیاء العقلی، رساله فی الوجود، رساله فی کلیه الوجود، نوروزنامه و کتاب الزیج الملکشاهی که به رومی نیز ترجمه شده، اشاره کرد. 

نامگذاری یکی از حفره‌های ماه به نام خیام
در لبه غربی ماه، دهانه‌ای برخوردی به قطر ۷۰ کیلومتر قرار گرفته که به افتخار عمر خیام، ریاضیدان، منجم و شاعر فارسی‌زبان نامگذاری شده است.

این دهانه با موقعیت ۵۸ درجه شمالی و ۱۰۲.۱ درجه غربی، عملاً در پشت ماه قرار گرفته است و بعضی وقت‌ها به دلیل حرکت رخگرد ماه در لبه قمر زمین قرار می‎گیرد؛ اگر در این شرایط وضعیت تابش نور خورشید مساعد باشد، می‎توان این دهانه را از لبه مشاهده کرد، اما تنها روش تماشای این دهانه به شکل کامل، عکس‎برداری از مدار ماه است.

اندازه این دهانه و تعدد دهانه‌های کوچک‌تر روی آن از عمر چند میلیارد ساله این دهانه حکایت دارد. نام این دهانه در سال ۱۹۷۰/۱۳۴۹ توسط اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU به تصویب رسید.

سرانجام این  شاعر بزرگ در سال ۵۱۷ ﻫ . ق در شهر نیشابور دارفانی را وداع گفت.

خیام قبل از مرگش محل آرامگاه خود را پبش‌بینی کرده بود که نظامی عروضی در ملاقاتی که با وی داشته این پیش‌بینی را اینطور بیان کرده: "گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند ." نظامی عروضی بعد از چهار سال که از وفات خیام می‌گذشت طی سفری که به شهر نیشابور داشت و به زیارت مرقد این شاعر بزرگ رفته بود که با کمال تعجب دید قبر خیام درست در همان جایی است که او گفته بود. 

انتهای خبر/