بحران خاموش فرونشست در خراسان رضوی

به گزارش خبرنگار گروه اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «صبح توس»، پدیده فرونشست زمین یکی از جدی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی ایران در دهه‌های اخیر است که ریشه اصلی آن در برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و تشدید خشکسالی‌ها نهفته است. بر اساس گزارش‌های اخیر سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان زمین‌شناسی کشور در سال ۲۰۲۵، نرخ فرونشست در برخی نقاط ایران به ۴۰ سانتی‌متر در سال رسیده و خراسان رضوی با نرخ حدود ۲۰ تا ۲۲ سانتی‌متر، یکی از استان‌های بحرانی به شمار می‌رود. این استان نه تنها بیشترین وسعت پهنه‌های فرونشستی را در کشور دارد، بلکه جمعیت زیادی را تحت تأثیر قرار داده و زیرساخت‌های شهری و کشاورزی را تهدید می‌کند.

در دشت مشهد، فرونشست از شمال غرب به سمت هسته مرکزی شهر در حال پیشروی است و نرخ آن در برخی نقاط تا ۲۵ سانتی‌متر در سال گزارش شده، هرچند در سال‌های اخیر کمی کاهش یافته اما همچنان نگران‌کننده باقی مانده است. تصاویر ماهواره‌ای و بازدیدهای میدانی نشان‌دهنده ترک‌های عمیق زمین، بالا زدگی چاه‌ها و آسیب به زیرساخت‌ها هستند که این پدیده را به یک بحران خاموش تبدیل کرده است.

در این زمینه، هادی شریفی، مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور، به عنوان کارشناسی متخصص در رصد و مطالعه این پدیده، در مصاحبه‌ای با پایگاه خبری تحلیلی «صبح توس» به تشریح وضعیت فعلی فرونشست در دشت‌های خراسان رضوی پرداخته است. او تأکید دارد که فرونشست پدیده‌ای تدریجی و غیرقابل بازگشت است و حساسیت اصلی آن نه تنها در نشست زمین، بلکه در از بین رفتن دائمی ظرفیت آبخوان‌ها نهفته است.

این مصاحبه به بررسی علل، مناطق درگیر، راه‌حل‌های پیشنهادی و پیش‌بینی آینده فرونشست می‌پردازد و بر لزوم مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی (که بیش از ۸۰ درصد مصرف را به خود اختصاص داده) و سیاست ریاضت آبی تأکید دارد. گفتگو نشان‌دهنده عمق بحران و نیاز فوری به اقدامات هماهنگ نهادی برای جلوگیری از گسترش بیشتر این تهدید است.

صبح توس: چندی پیش در مصاحبه‌ای اعلام کردید دشت‌های خراسان رضوی به طور بحرانی در حال فرونشست هستند باتوجه به اینکه از آن موقع تا حالا بارندگی خاصی نداشتیم احتمال می‌رود آب‌های زیرزمینی به شدت کاهش یافته باشد، امروز وضعیت فرونشست دشت‌های خراسان رضوی چگونه است؟

شریفی: پدیده فرونشست، تدریجی اتفاق می‌افتد. در کوتاه‌مدت، چه بارندگی بشود و چه نشود، تأثیر آنی ندارد. البته بارندگی می‌تواند روند را کمی کُند کند یا از نشست‌های بعدی جلوگیری کند اما تأثیر آنی ندارد و با یک یا دو بارندگی یا ترسالی جبران نمی‌شود. چون این پدیده در خاک‌های ریزدانه رخ می‌دهد و وقتی آب خالی شود، به تدریج نشست شروع می‌شود. تغذیه آبخوان هم به این راحتی نیست؛ ضریب نفوذ زمین کاهش یافته و لایه‌های متراکم شده مانند سد عمل می‌کنند و آب به بخش‌های پایین‌تر نفوذ نمی‌کند. خشکسالی تأثیر شدید دارد، چون نرخ برداشت از آب‌های زیرزمینی بیشتر می‌شود و سرعت و نرخ نشست افزایش می‌یابد، به‌ویژه در مناطقی که تازه در حال ایجاد نشست هستند. مثلاً در منطقه توس مشهد، نشست تقریباً متوقف شده بود، اما با خشکسالی اخیر و کاهش آب سد دوستی برای شهر مشهد، چاه‌های بهره‌برداری دوباره فعال شدند و حالا نقاطی که قبلاً نشست داشتند و متوقف شده بودند، دوباره فعال شده‌اند. از شمال غرب مشهد به سمت هسته مرکزی شهر، فرونشست دوباره در حال پیشروی است.

صبح توس: کدام مناطق بودند که متوقف شده بودند و دوباره فعال شدند؟

شریفی: به طور کلی منطقه توس مشهد. آنجا قبلاً بالا زدگی آب داشتیم، چون فاضلاب اجرا نشده بود و چاه‌های دفنی وجود داشت. حتی سازمان نظام مهندسی طرح خشک‌اندازی قبل از گودبرداری را الزامی کرده بود. این بالا زدگی به دلیل تزریق آب زیاد نبود، بلکه لایه سطحی نفوذناپذیر در اثر فرونشست تشکیل شده بود و آب بارندگی یا فاضلاب در سطح جمع می‌شد. حالا با فعال شدن دوباره چاه‌ها، پدیده‌ای مشابه آنچه در دشت شهریار تهران رخ داده، در حال وقوع است: همزمان با بالا آمدن آب در لایه‌های بالایی (به دلیل لایه نفوذناپذیر)، از افق‌های پایین‌تر برداشت می‌شود و نشست ادامه دارد. قبلاً چون برداشتی نبود، نشست به مرحله تکمیل رسیده و متوقف شده بود، اما حالا با برداشت جدید، فرونشست از شمال غرب به سمت هسته مرکزی شهر کم‌کم گسترش پیدا می‌کند.

صبح توس: در مورد برداشت‌های غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی که تعداد زیادی دارند، مرکز زمین‌شناسی چه کاری توانسته انجام دهد؟

شریفی: چاه‌های غیرمجاز توسط شرکت آب منطقه‌ای و مدیریت منابع آب شناسایی و مسدود می‌شوند. تعدادشان زیاد است؛ به گفته همکاران آب منطقه‌ای، تقریباً به اندازه چاه‌های مجاز (از نظر تعداد، نه دبی). با توجه به خشکسالی، سختگیری بیشتر شده و چاه‌های مجاز هم با کنتورهای هوشمند مدیریت می‌شوند. اما به نظر من، تمرکز فقط روی آب شرب کافی نیست. دو راه‌حل کوتاه‌مدت وجود دارد: اول، مدیریت مصرف در بخش کشاورزی که بیش از ۸۰ درصد مصرف آب را دارد (هدررفت به دلیل تبخیر و آبیاری ناکارآمد). اگر مصرف کشاورزی ۱۰-۲۰ درصد کاهش یابد، همه مشکلات حل می‌شود. دوم، بستن چاه‌ها ساده نیست؛ تبعات اجتماعی و سیاسی دارد. بهترین کار مدیریت کم‌آبی است؛ آب شرب مشهد باید تأمین شود، چون عواقب عدم تأمین آن بسیار بیشتر از فرونشست است. ما دشت‌هایی مثل نیشابور و بردسکن داریم که کشاورزی گسترده است و نشست و ترک دارند، اما در خود شهرها (به جز شمال غرب مشهد که کشاورزی گسترده دارد) نشست حاد نداریم. حتی ۳-۵ سانتی‌متر نشست در شهر مشهد خطرناک است به دلیل زیرساخت‌های ارزشمند.

صبح توس: در بحث کشاورزی، کشت مکانیزه بیشتر منجر به نشست می‌شود یا کشت سنتی؟

شریفی:  بیشتر کشت سنتی. چون مدیریت برداشت از چاه‌ها ضعیف است؛ مجوز دبی ثابت می‌دهد، حتی در خشکسالی. باید در سال‌های خشک دبی را کاهش و در ترسالی افزایش دهند. پیشنهاد من این است که به جای زدن چاه جدید، آب کشاورزی موجود اطراف مشهد را از کشاورزان خریداری کنند و به مدار شرب بیاورند. این به‌صرفه‌تر است و ضرر کمتری دارد.

صبح توس: آیا نشست دشت مشهد ایمنی حرم مطهر را تحت الشعاع قرار داده است؟

شریفی:  نرخ نشست در حرم مطهر محدود است (حدود ۲۰ میلی‌متر یا ۲ سانتی‌متر) که طبیعی و معمولی است. اما از نیمه دوم ۲۰۲۲ به بعد، نرخ صعودی شده و تا ۲۰۲۴ به حدود ۸۰ میلی‌متر (۸ سانتی‌متر) رسیده. اگر برداشت از جنوب شرق (سمت نیروگاه) ادامه یابد، به مرکز هم می‌رسد. در منطقه توس و فردوس هم روند ادامه دارد، ولی شیب تغییر خاصی نکرده.

صبح توس: در رابطه با برنامه‌هایی که برای مقابله با فرونشست ارائه دادید، آیا تفاهم‌نامه‌هایی با نهادهای مختلف امضا کردید؟

شریفی:  ما نهاد مطالعاتی هستیم؛ وظیفه‌مان رصد، گزارش و پیش‌بینی است. آبخوان‌ها و بافت خاک را مطالعه می‌کنیم تا پیش‌بینی کنیم (مثلاً حداکثر نشست دشت مشهد یا نیشابور). حساسیت اصلی فرونشست نه فقط نشست زمین، بلکه از بین رفتن ظرفیت آبخوان است؛ آبخوان‌های ما کم‌ضخامت هستند (حداکثر ۳۰۰-۳۵۰ متر) و پس از تراکم کامل، قابل بازیابی نیست. نقشه‌های ریسک هم تهیه می‌کنیم تا اولویت‌های مدیریت مشخص شود (مثلاً جایی که هتل بزرگ است، حتی ۵ سانتی‌متر نشست اولویت دارد).

صبح توس:  با توجه به فعالیت‌ها و پیش‌بینی‌ها، تا چه بازه زمانی با سیر صعودی فرونشست مشهد به شرایط بحرانی می‌رسیم؟

شریفی:  آبخوان مشهد ضخیم نیست، پس نشست حداکثری محدود است (برخلاف مکزیکوسیتی که صدها متر نشست دارد). بیشترین نرخ ما ۲۵ سانتی‌متر در سال بوده، اما حالا ناچیز است (زیر ۵ سانتی‌متر). قسمت بحرانی همچنان شمال غرب است. اگر خشکسالی و برداشت از خود دشت ادامه یابد، سرعت افزایش می‌یابد، اما پیش‌بینی دقیق نیاز به اطلاعات میزان برداشت جدید دارد.

صبح توس: آیا غیر از برداشت زیاد آب زیرزمینی، عامل دیگری در فرونشست تأثیر دارد؟

شریفی: عمده عامل برداشت آب است. قنوات قدیمی هم اگر سطح آب پایین برود، ممکن است تخریب شوند، اما تأثیر جزئی و موضعی دارند. گسل یا ساختار زمین‌شناسی تأثیر عمده ندارند؛ فرونشست از زمان چاه‌های عمیق شروع شد.

صبح توس: شما قبلاً گفته بودید که برای احداث سازه، پیوست زمین‌شناسی الزامی است. آیا به آن پایبند هستند؟

شریفی: بله، اداره کل راه و شهرسازی و بنیاد مسکن مرتب استعلام می‌فرستند و ما پاسخ می‌دهیم.

صبح توس: آیا قوه قضائیه بر برداشت‌های غیرقانونی نظارت دارد؟

شریفی: نظارت اصلی با آب منطقه‌ای است. دادستانی می‌تواند با اعلام مردمی وارد شود، اما قانون باید بازدارنده باشد. الان کنتورهای هوشمند و رصد آنلاین فعال شده. استخرهای ذخیره موقت (با پوشش ژئوتکستایل) هم هدررفت ایجاد می‌کنند؛ کشاورزان سهمیه آب را حتی اگر نیاز ندارند، ذخیره می‌کنند. این سیاست ریاضت آبی نیست، بلکه اسراف است. مثلاً چمن‌کاری در شهر با آب شرب هم همین‌طور.

انتهای خبر/