خیام، حجت‌الحقِ نیشابور؛ شاعر دانشمند و چهره‌ای جهانی

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «صبح توس»؛ در سرزمین خراسان، در میان کوچه‌های پرغبار نیشابور، نامی به وسعت آسمان‌های علم و ادب می‌درخشد؛ نامی که قرن‌هاست در حافظه‌ تاریخ ماندگار مانده است؛ عمر خیام نیشابوری. حکیمی با چندین چهره، شاعری ژرف‌نگر، فیلسوفی پرسش‌گر، ریاضی‌دانی نبوغ‌آمیز و منجمی دقیق که فراتر از مرزهای زمان و جغرافیا اندیشید و سخن گفت.

خیام، نماد تضادها و همزیستی رازگونه‌ عقل و احساس است او هم اهل عدد و هندسه بود هم دلداده‌ رازهای هستی. شعرهای کوتاه و پرمعنای او، به زبان ساده، اما با بار فلسفی سنگین، جان و ذهن انسان را به تأمل وامی‌دارند. پرسش‌هایی که خیام در رباعیاتش طرح کرده، همان پرسش‌های ازلی انسان هستند: از کجا آمده‌ایم؟ به کجا می‌رویم؟ و در این میان چگونه باید زیست؟

با این‌همه، خیام تنها یک شاعر یا دانشمند نیست او آینه‌ای است که بشر می‌تواند تصویر حقیقتِ خود را در آن ببیند. از او بسیار گفته‌اند، بسیار نوشته‌اند، اما هنوز هم هر بار که یکی از رباعیاتش خوانده می‌شود، گویی برای اولین‌بار روح آدمی را بیدار می‌کند.  ۲۸ اردیبهشت روز ملی بزرگداشت این حکیم فرزانه نامگذاری شده است.

رباعی، زبان جهانی خیام شد

احمدرضا سالم یکی از پژوهشگران حوزه خیام‌شناسی در خصوص زادگاه و زمان حیات حکیم عمر خیام نیشابوری گفت: خیام در سال ۴۳۹ هجری قمری در نیشابور دیده به جهان گشود و پس از ۷۸ سال تلاش علمی و پژوهشی در سال ۵۱۷ هجری قمری در همان‌جا چشم از جهان فروبست.

وی با بیان اینکه شخصیت خیام چندوجهی و پیچیده است، افزود: ما در آثار خیام با دو چهره مواجهیم؛ خیامِ دانشمند و خیامِ شاعر. هرچند باید اذعان کرد که بعدِ شاعرانه خیام در سطح جهانی شناخته‌شده‌تر است و دلیل آن نیز سادگی، روانی و گیرایی رباعیات اوست.

این خیام شناس خاطرنشان کرد: خیام قالب رباعی را انتخاب کرد؛ قالبی که هم زودفهم است هم خوش‌خوان و هم ماندگار در ذهن مردم. این قالبِ کوتاه و موجز ابزاری شد تا خیام بتواند مفاهیم عمیق فلسفی، انسانی و هستی‌شناختی را با زبانی ساده اما پرمغز بیان کند.

زندگی، مرگ، فرصت؛ مضامینی برای همه انسان‌ها

سالم با بیان اینکه خیام در رباعیاتش مضامینی را انتخاب کرده که ملموس و همگانی‌اند، اظهار داشت: مفاهیمی همچون زندگی، مرگ، گذر زمان، جبر و اختیار و ناتوانی انسان در درک اسرار هستی، همواره در رباعیات او تکرار می‌شوند و این، همان چیزی است که باعث می‌شود شعر خیام برای همه انسان‌ها قابل فهم و همراه باشد.

وی افزود: همین انتخاب مضامین و زبان ساده بود که باعث شد پس از ترجمه رباعیات خیام به زبان‌های زنده دنیا، از جمله انگلیسی، اشعار او با استقبال گسترده جهانی روبه‌رو شود و چهره‌ای جهانی پیدا کند.

خیامِ دانشمند؛ از نجوم تا هندسه و فیزیک

این خیام‌شناس همچنین در خصوص شخصیت علمی خیام گفت: خیام فقط شاعر نیست. آثار علمی او در حوزه‌هایی چون نجوم، ریاضیات، هندسه، حساب، فیزیک و تفسیر آثار اقلیدوس از ارزش بالایی برخوردارند. اهل علم و پژوهش همواره از آثار علمی خیام بهره برده‌اند و این آثار به زبان‌های مختلف ترجمه شده‌اند.

سالم با اشاره به لقب «حجت‌الحق» که به خیام نسبت داده شده، تصریح کرد: در گذشته القابی مانند حجت‌الحق به آسانی به کسی اعطا نمی‌شد. این لقب حاصل سال‌ها تلاش، پژوهش و مرجعیت علمی است؛ همچنان‌که امروز کسی برای رسیدن به مقام استاد تمام باید سال‌ها در علم و پژوهش کوشیده باشد.

خیام و سفر به غرب

این پژوهشگر و استاد ادبیات فارسی در ادامه افزود: فیتز جرالد انگلیسی رباعیات خیام را به زبان انگلیسی ترجمه کرد. پس از آن خیام به اروپایی‌ها معرفی شد و محبوبیت جهانی یافت. این ترجمه موجی از توجه به آثار خیام را به راه انداخت به‌گونه‌ای که بعدها بسیاری دیگر نیز به ترجمه دوباره و چندباره رباعیات او دست زدند.

سالم گفت: در سفرنامه‌های دوره قاجار و اواخر آن دوران، بارها به حضور جهانگردانی اشاره شده که از نقاط مختلف اروپا و آسیا برای دیدن آرامگاه خیام به نیشابور سفر کرده‌اند. این نشان می‌دهد که خیام از طریق ادبیات، چهره‌ای فراتر از مرزهای جغرافیایی پیدا کرده است.

 مهدی نوروز، استاد دانشگاه و خیام‌شناس در خصوص جنبه‌های فلسفی اندیشه خیام گفت: خیام پیش از آن‌که شاعر باشد، فیلسوفی برجسته است و فلسفه نیز بر پایه پرسش‌گری از چیستی، چرایی و چگونگی هستی بنا شده است.

وی افزود: خیام در مقام فیلسوف به سراغ اساسی‌ترین پرسش‌های نوع بشر رفته، پرسش‌هایی که از آغاز تا پایان تاریخ، ذهن انسان را درگیر کرده‌اند؛ از جمله این‌که «از کجا آمده‌ایم و به کجا می‌رویم؟». این پرسش‌گری در شعر خیام نه‌تنها سطحی و زبانی نیست، بلکه ریشه در تأملات عمیق فلسفی دارد.

نوروز با اشاره به رباعی مشهور خیام که می‌گوید:

در دایره‌ای آمدن و رفتن ماست
آن را نه بدایت، نه نهایت پیداست
کس می‌نزند دمی در این معنی راست
کین آمدن از کجا و رفتن به کجاست؟

تأکید کرد: این رباعی نماد کامل پرسش فلسفی است. خیام به گونه‌ای آن را بیان می‌کند که پاسخ در دل پرسش نهفته است، یا به تعبیر دیگر، گاهی پرسش خیام خود پاسخ است. این ساختار، در قالب «پرسش انکاری» بیان می‌شود که در آن، شاعر با طرح پرسش، بر ناتوانی انسان در یافتن پاسخ قطعی تأکید می‌کند.

این خیام‌شناس با دسته‌بندی اندیشه‌های مطرح‌شده در رباعیات خیام، چهار محور اصلی را برشمرد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها اغتنا‌م فرصت و دم‌غنیمت‌شمری است.

وی گفت: خیام باوری دارد مبتنی بر این‌که انسان در آمدن و رفتن خود اختیاری ندارد؛ جهان گذراست و عمر کوتاه. در چنین شرایطی زمانی که نمی‌توان به اسرار ازل و ابد پی برد، باید از فرصت‌های اندک زندگی بهره گرفت. این نگاه باعث شده تا اندیشه خیام در جهان امروز نیز خواهان و طرفداران بسیاری داشته باشد.

نوروز تصریح کرد: یکی از نکات مهم در مورد خیام این است که وی نه در زمان حیات خود و نه تا حدود ۷۰ یا ۸۰ سال پس از مرگش به‌عنوان شاعر شناخته نمی‌شد. نخستین منابعی که به شعر او اشاره کردند، دهه‌ها پس از وفات او نگاشته شدند. با این حال اشعاری که در کتب تاریخی و تذکره‌ها به او منسوب شده‌اند آن‌چنان پرمفهوم و اندیشمندانه‌اند که نمی‌توان نسبت آن‌ها با خیام را نادیده گرفت.

 نوروز معتقد است؛ اگر هدف خیام صرفاً شرح و تفسیر بود، می‌توانست از قالب‌هایی مانند مثنوی یا قصیده استفاده کند اما او با انتخاب قالب رباعی که فشرده‌ترین و موجزترین قالب شعری است، نشان داده که اندیشه‌ای ژرف و ساختاری فلسفی را در اختیار دارد. او با رباعی مهم‌ترین مسائل انسان را در کم‌ترین واژه‌ها مطرح می‌کند.

نوروز در پایان تأکید کرد: خیام نه به مسائل صرفاً ادبی بلکه به مسائل ابدی بشر می‌پردازد؛ دغدغه‌هایی چون سرنوشت، مرگ، معنا، اختیار و آگاهی. در همه رباعیات خیام، می‌توان این روح فلسفی و ذهن پرسشگر را مشاهده کرد. همین نکته است که شعر خیام را جاودانه و جهان‌شمول کرده است

زندگی، شرابی است که باید نوشید

یکی از شاعران نیشابوری گفت: خیام به جای پاسخ‌گویی به معمای هستی راهکار زیستن در لحظه را پیش می‌نهد.

حامد باغشنی با تأکید بر نگرش هستی‌شناسانه حکیم عمر خیام نیشابوری گفت: خیام در برابر بزرگ‌ترین پرسش بشر یعنی «از کجا آمده‌ایم، وظیفه‌مان چیست و به کجا خواهیم رفت»، به جای آنکه پاسخی قطعی و فلسفی در چارچوب مکتب‌های کلاسیک بدهد، راهکاری عملی و زیستی پیشنهاد می‌کند: در لحظه باش، خوش باش که عمر جاودانی همین است.

وی افزود: خیام با رویکردی عمیق و متفاوت، عمر جاودان را نه به معنای زیستن ابدی بلکه به معنای درک ارزش لحظه‌ای که اکنون در اختیار ماست معرفی می‌کند. این فرصت نایاب که تنها یک‌بار به سراغ ما می‌آید،
 گوهر زندگی است و باید آن را با شعور، لذت و آگاهی زیست.

شراب، نماد زندگی است؛ مستی، تمثیلی از مرگ

این شاعر نیشابوری در خصوص اشعار خیام گفت: خیام در رباعیاتش از «شراب»، «باده» و «مستی» بارها یاد کرده؛ اما مراد او به هیچ وجه معنای سطحی و رایج امروزین از این واژه‌ها نیست. شراب نماد هستی و زندگی است و مستی، تمثیلی از مرگ.

وی با اشاره به رباعی معروف «یاران موافق همه از دست شدند...» توضیح داد: در این رباعی، خیام به زیبایی مفاهیم فلسفی را با بیان شاعرانه ترکیب می‌کند. او انسان را در مجلسی می‌بیند که شرابی (زندگی) در آن توزیع می‌شود و این شراب، باده هستی است که به نوبت می‌نوشیم. هر که زودتر نوشید، زودتر مست شد، یعنی مرگ سراغش آمد. خیام با زبانی شاعرانه، پیچیده‌ترین مفاهیم هستی‌شناختی را بیان می‌کند.

خیام، دلیل وجود خداوند؛ حجت‌الحق

این خیام شناس در ادامه خاطرنشان کرد: مردم باور داشتند که تنها خداوند می‌تواند چنین انسانی با این‌همه دانش، دقت و قدرت اندیشه بیافریند.

باغشنی افزود: خیام در زمینه ریاضیات رساله‌هایی نوشته که هنوز هم مورد توجه دانشمندان است؛ در نجوم، رساله کواکب او مثال‌زدنی است؛ در فلسفه، دیدگاه‌های ژرفی دارد و در ادبیات، رباعی‌هایی آفریده که به زبان‌های گوناگون ترجمه شده و باعث جهانی‌شدن نام نیشابور شده است.

 زیستن با معنا، نه با توهم ابدیت

این خیام‌شناس در پایان تأکید کرد: پیام خیام برای انسان امروز بسیار کاربردی است. او هشدار می‌دهد که درگیر توهم «تا ابد بودن» نشویم، بلکه همین لحظه را دریابیم، آگاه باشیم، زندگی را بفهمیم و با گوهر عمر خود به درستی رفتار کنیم. خیام ما را به فلسفه زندگی دعوت می‌کند، نه فقط به فلسفه‌پردازی.

انتهای خبر/