قنات، رمز بقای تمدن ایران در فلات خشک

سعید خجسته‌پور در گفتگو با خبرنگار اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «صبح توس»؛ با اشاره به نقش تاریخی قنات‌ها در شکل‌گیری تمدن ایرانی، گفت: از زمانی که بشر غارنشینی را رها کرد و تمدن را آغاز نمود، مشاهده می‌کنیم که اکثر تمدن‌های باستانی در کنار رودخانه‌ها یا منابع آب شیرین دائمی شکل گرفتند؛ مانند تمدن ایلام، تمدن آشور در کنار رودهای دجله و فرات و سایر تمدن‌ها.

وی ادامه داد: اما وقتی تاریخ ایران را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که این تمدن بشری در یک فلات خشک مانند فلات ایران شکل گرفته؛ جایی که نه رودخانه دائمی وجود دارد و نه منابع آبی فراوان. بررسی‌ها نشان می‌دهد که یکی از علل شکل‌گیری تمدن در ایران باستان، وجود قنوات بوده است. تکنولوژی احداث قنات، نوآوری ایرانیان در استفاده از منابع آب زیرزمینی بود که از دل یک سرزمین خشک، آبی دائمی استخراج می‌کردند و نیازهای خود را تأمین می‌نمودند.

رئیس اداره منابع آب نیشابور بیان داشت: شاید یکی از رموز پایداری مردم ایران در طول تاریخ، علی‌رغم ناملایمات فراوان، همین استقلال در تأمین آب و اتکا به قنوات بوده است؛ قنواتی که آب لازم برای کشاورزی را از دل دشت‌های خشک و نیمه‌خشک تأمین می‌کردند و مردم به حیات خود ادامه می‌دادند چرا که قنات‌ها به‌طور ویژه به‌وسیله مقنی‌ها با شیوه‌ای دقیق و متناسب با شیب زمین حفر می‌شدند. آن‌ها ابتدا چاهی در بالادست برای رسیدن به منابع آب زیرزمینی حفر می‌کردند و سپس از طریق کانال‌های زیرزمینی، آب را به سطح زمین منتقل می‌کردند. این روش کاملاً متناسب با محیط زیست بود و هیچ‌گونه مصرف انرژی یا آسیب به محیط زیست نداشت.

قدیمی‌ترین قنات ایران کدام است؟

خجسته‌پور با اشاره به اینکه در حال حاضر، اتفاق نظر وجود دارد که قدیمی‌ترین قنات شناسایی‌شده در کشور، قنات قصبه گناباد است که قدمت آن به دوران هخامنشیان می‌رسد، گفت: این قنات با بیش از ۱۰۰ کیلومتر طول (شامل شاخه‌های فرعی) و مادرچاهی با عمق حدود ۳۰۰ متر، یکی از عجایب مهندسی در ایران محسوب می‌شود.

وی با بیان اینکه با وجود خشکسالی‌های متعدد، آب این قنات هنوز هم کاهش نیافته است عمق بالای مادرچاه‌ها و همچنین مدیریت و نگهداری مناسب توسط مالکان را جمله دلایل این ماندگاری عنوان کرد و ادامه داد: اگرچه برخی از شاخه‌های فرعی این قنات در طول زمان دچار ریزش یا نیازمند بازگشایی مجدد شده‌اند و آبدهی آن شاید نسبت به گذشته کمتر شده باشد، اما این قنات همچنان بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه آبدهی دارد که در منطقه‌ای خشک بسیار قابل‌توجه است.

ضربه‌ای به قنات با نام توسعه

رئیس اداره منابع آب نیشابور گفت: متأسفانه دشمنان ایران به‌خوبی دریافتند که رمز موفقیت ایرانیان در استقلال و تأمین امنیت غذایی، همین قنوات هستند. یکی از دانشمندان آمریکایی با درک همین موضوع، پروژه‌ای برای نابودی سیستم قنات ایران طراحی کرد؛ طرحی که بعدها تحت عنوان "انقلاب سفید" به ملت ایران تحمیل شد.

خجسته‌پور با اشاره به اینکه در دهه ۴۰، با اجرای این سیاست‌ها، تکنولوژی کاملاً وابسته‌ای به نام «چاه» در ایران توسعه یافت، بیان داشت: این تغییر به دو صورت قنات‌ها را نابود کرد: نخست با حفر چاه‌ها در حریم قنات‌ها که باعث خشک شدن آن‌ها شد، و دوم با از بین رفتن سیستم مالکیت سنتی و ارباب‌ و رعیتی که تا پیش از آن قنات‌ها را مدیریت و نگهداری می‌کردند.

وی عنوان داشت: پس از واگذاری زمین‌ها به افراد فاقد توان مالی برای حفظ قنات، بسیاری از این زیرساخت‌های حیاتی، رها شده و از بین رفتند، همچنین، تبلیغات وسیعی در همان دوران صورت گرفت که حفر چاه را راهکاری ساده‌تر و پربازده‌تر از قنات معرفی می‌کرد. همین عامل باعث شد بسیاری از مردم نیز به‌جای حفظ قنات‌ها، به‌دنبال دریافت مجوز چاه بروند.

رئیس اداره منابع آب نیشابور بیان داشت: علاوه بر این، تبلیغات گسترده‌ای انجام شد مبنی بر اینکه با حفر چاه، آب بسیار راحت‌تر و بیشتر از قنات به دست می‌آید؛ و این سبب شد مردم هم به سمت گرفتن مجوز چاه بروند. به عنوان نمونه، اولین چاه‌هایی که در نیشابور حفر شده‌اند مربوط به سال ۱۳۳۲ است. در سال ۱۳۲۶ سازمانی به نام «عمران و آبادانی» تأسیس شد که یکی از وظایفش حفر چاه‌های عمیق بود.

نیشابور؛ شهری بر روی هزاران قنات

خجسته‌پور اظهار داشت: حفر چاه در نیشابور به‌صورت جدی از ابتدای دهه ۴۰ آغاز شد. اگرچه آمار دقیقی در دست نیست، اما در منابع تاریخی گفته شده که در گذشته تا ۱۲ هزار قنات در نیشابور وجود داشته است. تصاویر هوایی مربوط به دهه ۳۰ و ۴۰ نشان می‌دهند که تقریباً در هر فاصله کوتاه ۴۰۰ تا ۵۰۰ متری در اطراف شهر نیشابور، قناتی عبور می‌کرده است. حتی تصویری وجود دارد که نشان می‌دهد در عمق ۳۰ متری شهر، قنوات متعددی از زیر شهر عبور می‌کردند.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر، ۹۶۹ قنات در نیشابور بزرگ وجود دارد و عدد ۴۰۰ تا ۵۰۰ موردی که ذکر می‌شود مربوط به محدوده شهرستان نیشابور است، گفت: پدیده آب زیرزمینی، پدیده‌ای دینامیک است. درگذشته وقتی با سامانه قنات بهره‌برداری می‌شد، هیچ آسیبی به محیط زیست وارد نمی‌کرد، زیرا قنات کاملاً متناسب با اقلیم ما طراحی شده بود. یعنی در سال‌های پربارش میزان بهره‌برداری افزایش می‌یافت و در سال‌های کم‌بارش میزان برداشت نیز کاهش پیدا می‌کرد و این باعث قناعت و سازگاری با اقلیم می‌شد.

استفاده بیش از ۸۰ درصد از آب تجدیدپذیر

خجسته‌پور افزود: اما زمانی که به جای قنات‌ها چاه حفر شد، پدیده‌ای به نام اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی شکل گرفت. با استفاده از برق یارانه‌ای و پمپ‌های قوی، اضافه برداشت‌ها در حد وسیعی اتفاق افتاد و الآن به نقطه‌ای رسیدیم که به‌طور میانگین در دشت نیشابور سالانه ۶۰ میلیون مترمکعب اضافه برداشت داریم.

وی با بیان اینکه سالانه باید از این دشت حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب برداشت صورت گیرد، گفت: در حال حاضر بالغ بر ۵۴۰ میلیون مترمکعب از دشت نیشابور برداشت می‌شود. یعنی بیش از ۸۰ درصد از آب تجدیدپذیر را استفاده می‌کنیم، در حالی که در دنیا اجازه دارند فقط ۴۰ درصد از آب تجدیدپذیر را استفاده کنند.

رئیس اداره منابع آب نیشابور در ادامه خاطرنشان کرد: تا چند سال قبل کسری مخزن دشت نیشابور ۱۳۴ میلیون مترمکعب بود که با اجرای پروژه‌هایی مثل نصب کنتور هوشمند، انسداد چاه‌های غیرمجاز، و اقداماتی از این دست، این عدد را به حدود ۶۰ میلیون مترمکعب رسانده‌ایم، اما این رقم هنوز هم بالا و بسیار نگران‌کننده است.

تعهدات برنامه سازگاری با کم‌آبی تا سال ۱۴۰۵

خجسته‌پور اظهار داشت: ما از سال ۱۳۹۷ یک برنامه به نام سازگاری با کم‌آبی تدوین کردیم که بر اساس آن، قرار بود تا سال ۱۴۰۵ میزان برداشت به عدد تعادلی برسد، یعنی میزان ورودی و خروجی منابع آب زیرزمینی برابر شود و عملاً کسری مخزن به صفر برسد. اما متأسفانه با تغییر دولت و اولویت‌های جدید، این برنامه به حاشیه رفت.  

وی تصریح کرد: در حال حاضر وزارت نیرو ابلاغ کرده که همه شرکت‌های آب منطقه‌ای کشور مکلف‌اند از طریق تعدیل پروانه‌های بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، میزان برداشت را کاهش دهند. ما در خراسان رضوی تا امروز این کار را آغاز نکرده بودیم ولی اکنون مجبوریم این برنامه را عملیاتی کنیم.

تجهیز 95 درصد چاه‌های کشاورزی در نیشابور به کنتور هوشمند

خجسته‌پور با اشاره به اینکه در نیشابور بیش از ۹۵ درصد چاه‌های کشاورزی به کنتور هوشمند مجهز شده‌اند، گفت: متأسفانه در سایر بخش‌ها مثل چاه‌های مربوط به آبفا، دستگاه‌های نظامی و سایر دستگاه‌ها، همکاری لازم در زمینه نصب کنتور هوشمند صورت نگرفته است.

وی با تأکید بر اینکه طبق قانون برنامه هفتم توسعه، تا پایان سال همه چاه‌های دولتی باید به کنتور هوشمند مجهز شوند، افزود: در غیر این‌صورت از نظر ما آن چاه‌ها غیرمجاز تلقی می‌شوند و با آن‌ها برخورد قانونی خواهد شد.

رئیس اداره منابع آب نیشابور در ادامه به هزینه‌بر بودن نصب کنتور هوشمند اشاره کرد و گفت: بسته به نوع چاه و میزان آبدهی، هزینه نصب کنتور بین ۴ تا ۵۰ میلیون تومان متغیر است. هرچند برخی دستگاه‌ها بهانه کمبود اعتبار را مطرح می‌کنند، اما واقعیت این است که بسیاری از آن‌ها علاقه‌ای به نصب کنتور ندارند، چون نصب کنتور مساوی با شفافیت در میزان برداشت و کنترل مصرف است.

فرونشست زمین؛ زنگ خطر جدی

خجسته‌پور با هشدار نسبت به پدیده فرونشست زمین در دشت نیشابور اظهار داشت: میانگین فرونشست زمین در نیشابور سالانه ۸۶ میلی‌متر است، اما در برخی مناطق شمالی دشت این عدد به ۱۵۰ میلی‌متر هم می‌رسد. وقتی زمین فشرده می‌شود، حتی اگر بعداً آب زیادی تزریق شود، دیگر جذب نمی‌شود.

خجسته‌پور در پایان گفت: عدم حمایت اجتماعی و امنیتی در اجرای طرح انسداد چاه‌های غیرمجاز، اجرا نشدن کامل الگوی کشت قانونی، و برداشت‌های غیرمجاز از جمله عواملی هستند که برنامه سازگاری با کم‌آبی را به چالش کشیده‌اند و اگر همه دستگاه‌ها پای کار نیایند، این بحران نه‌تنها حل نخواهد شد بلکه روزبه‌روز شدیدتر خواهد شد.

انتهای خبر/