عطار نیشابوری؛ از عطاری تا عرفان

به گزارش خبرنگار فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «صبم توس»؛ شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، شاعر و عارف برجسته‌ قرن ششم و هفتم هجری، یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های ادبیات عرفانی ایران محسوب می‌شود. 
وی در نیشابور به دنیا آمد و پیش از ورود به عرفان، در حرفه‌ عطاری و داروفروشی فعالیت می‌کرد. عطار با تحول روحی عمیقی که در زندگی‌اش رخ داد، مسیر خود را تغییر داد و به عرفان و سلوک معنوی روی آورد. شعرهای او به دلیل سبک تمثیلی، قدرت روایت‌گری و استفاده‌ی هنرمندانه از حکایت‌های عرفانی، شهرت جهانی یافته‌اند.

وی در حمله‌ی مغول به نیشابور در سال ۶۱۸ هجری قمری جان خود را از دست داد.

از میان آثار متعدد عطار، منطق‌الطیر و مصیبت‌نامه برجسته‌ترین کتاب‌های او محسوب می‌شوند. در این آثار، مفهوم خودشناسی به‌عنوان مقدمه‌ خداشناسی مطرح است، موضوعی که در حدیث معروف "من عرف نفسه فقد عرف ربه" به آن اشاره شده است. عطار در اشعار خود بر فنا و گذر از دنیا به‌عنوان راه رسیدن به حقیقت تأکید دارد.
وی عرفان زاهدانه‌ سنایی را با لطافت و ظرافت بیشتری ارائه کرد و زمینه را برای ظهور مولانا، بزرگ‌ترین شاعر عرفانی فارسی، فراهم ساخت. آثار او نه‌تنها در ادبیات فارسی، بلکه در جهان اندیشه و عرفان، تأثیرات عمیقی برجای گذاشته است.

شیخ فریدالدین عطار نیشابوری؛ شاعر، عارف و قربانی ناآرامی‌های تاریخی

احمدرضا سالم محقق و عطارشناس در گفتگو با خبرنگار فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «صبح توس» به جایگاه برجسته عطار نیشابوری در عرفان و ادبیات فارسی اشاره کرد و می‌گوید: تاریخ تولد عطار، در منابع مختلف بین سال‌های ۵۱۲ تا ۵۴۰ هجری قمری ثبت شده است. با این حال، مانند بسیاری از بزرگان تاریخ ایران، اطلاعات محدودی از زندگی شخصی او در دسترس داریم.
زندگی عطار در سایه‌ دو فاجعه تاریخی

سالم با اشاره به اینکه عطار در طول زندگی خود شاهد دو بحران ویرانگر در خراسان بود، بیان داشت: نخست، حمله غزها در سال ۵۴۸ هجری قمری که یکی از آشوب‌های بزرگ منطقه محسوب می‌شد. سپس، حمله مغول در سال ۶۱۸ هجری قمری که یکی از خونین‌ترین وقایع تاریخی نیشابور بود و در همین رویداد، عطار نیز مانند بسیاری از همشهریانش کشته شد.

از عطاری تا عرفان؛ تحول روحی عطار

سالم با بیان اینکه عطار در ابتدا به حرفه پدرش، عطاری و داروفروشی، در محله شادیاخ نیشابور مشغول بود، می گوید: عطار سرانجام، در پی یک انقلاب روحی، مسیر زندگی خود را تغییر داد، دکان عطاری را رها کرد و به عرفان و سیر و سلوک معنوی روی آورد. این تصمیم، او را به یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های عرفان اسلامی تبدیل کرد.


نام "عطار" و چالش‌های انتساب آثار

این محقق و پژوهشگر با بیان اینکه پس از فریدالدین عطار، شاعران دیگری نیز با تخلص "عطار" شناخته شدند و همین امر سبب شده است که برخی از آثار به اشتباه به او منتسب شوند، ادامه می‌دهد: یکی از برجسته‌ترین این افراد، عطار تونی است که در قرن نهم هجری می‌زیست و برخی از آثار او امروزه به نام عطار نیشابوری شناخته می‌شود. این موضوع سبب شده است که برخی منابع تعداد آثار عطار را ۱۱۴ اثر عنوان کنند، عددی که همچنان محل بحث است.

آثار برجسته و نقش عطار در ادبیات عرفانی

سالم ضمن اشاره به آثار ماندگار این شاعر، "منطق‌الطیر" را شاهکاری بی‌بدیل عطار نیشابوری دانسته که به‌عنوان یک نمایشنامه عرفانی در میان آثار کلاسیک فارسی شناخته می‌شود.
وی اضافه می‌کند: همچنین، "تذکرة‌الاولیا" تنها اثر نثری عطار است که به زندگی و کرامات اولیا و عرفای برجسته پرداخته و یکی از منابع ارزشمند عرفان اسلامی محسوب می‌شود.


نقش عطار در ادبیات عرفانی ایران

عباس کرخی، شاعر و عطارشناس نیشابوری، در سخنانی به اهمیت جایگاه عطار در تکامل عرفان اسلامی و ادبیات فارسی اشاره کرده و می‌گوید: عطار، در کنار سنایی و مولانا، یکی از سه ستون اصلی عرفان ایرانی-اسلامی هستند و آثار او همچنان تأثیرگذار و الهام‌بخش نسل‌های مختلف اندیشمندان و شاعران است.

کرخی با بیان اینکه، سنایی را می‌توان بنیان‌گذار سبک عرفانی در شعر فارسی دانست، که راه را برای عطار و سپس مولانا هموار ساخت، ادامه می‌دهد: عطار نیز با آثار ارزشمندی مانند منطق‌الطیر و الهی‌نامه عرفان را به اوج خود رساند و تأثیر عمیقی بر مولانا گذاشت، چنان که مولانا در بیتی مشهور می‌گوید: "عطار روح بود، سنایی دو چشم او / ما از پی سنایی و عطار آمدیم"

این ارتباط عمیق بین سه شاعر بزرگ ایرانی، نشان‌دهنده استمرار و تکامل اندیشه‌های عرفانی در فرهنگ اسلامی-ایرانی است.

 کرخی بر اهمیت بازخوانی آثار این بزرگان در عصر حاضر تأکید کرده و می‌گوید: آموزه‌های عرفانی آنان همچنان می‌تواند راهگشای معنویت و خردورزی در جامعه باشد.

بررسی جایگاه عرفانی و ادبی عطار نیشابوری

مهدی نوروز، استاد دانشگاه و پژوهشگر برجسته در حوزه‌ شناخت آثار عطار نیشابوری، به تأثیر بی‌بدیل این شاعر و عارف بزرگ بر ادبیات و عرفان اسلامی اشاره کرده و بیان می‌کند: شعر عطار را می‌توان به "آب دریا" تشبیه کرد؛ شعری که هرچه بیشتر خوانده شود، عطش خواننده را افزون‌تر می‌کند. این ویژگی را خود عطار نیز در یکی از ابیات مشهور خود چنین بیان کرده است:

"نظم من خاصیتی دارد عجیب
 زان که هر دم بیشتر بخشد نصیب
 گر بسی خواندن میسر آیدت
 بی‌شکی هر بار خوش‌تر آیدت"

خودشناسی، محور اندیشه‌های عرفانی عطار

نوروز معتقد است اندیشه‌های عطار بر خودشناسی استوار است و آن را مقدمه‌ی خداشناسی می‌داند.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: عطار نیشابوری این مفهوم را در آثار خود به‌ویژه منطق‌الطیر و مصیبت‌نامه به‌وضوح بیان کرده است. اگر خلاصه‌ای از این دو اثر گرفته شود، به مفهوم حدیث معروف "من عرف نفسه فقد عرف ربه" می‌رسیم، که در عرفان اسلامی جایگاهی بنیادین دارد.

حکایت‌های تمثیلی؛ سبک ادبی منحصر به فرد عطار

نوروز با تاکید بر اینکه عطار از تمثیل و حکایت برای بیان مفاهیم عرفانی بهره می‌برد، می‌گوید: از این نظر، عطار نیشابوری یکی از چهره‌های مهم در میان مثنوی‌سرایان عرفانی است. سنایی این مسیر را آغاز کرد، عطار آن را به اوج رساند و مولانا آن را به کمال رساند؛ این سه شاعر، مثلث عرفانی ایران را تشکیل می‌دهند.

مرگ و فنا؛ گذر به بقای جاوید

این محقق و عطارشناس با بیان اینکه عطار در اشعار خود بر فنا تأکید دارد، می‌گوید: عطار معتقد است که زندگی، مزرعه‌ای برای آخرت است و مرگ، گذر از یک دنیا به دنیای دیگر. اما فنا که به معنای پا گذاشتن بر نفس است، مقدمه‌ای برای بقای جاوید است. این مفهوم در بیت معروفی که بر سنگ قبر عطار نوشته شده، تجلی یافته است:

"فرو رفته از میان اینک فنا
چون فنا گشت از فنا اینک بقا"

نقش عطار در تکامل عرفان و زبان شعر فارسی

این استاد ادبیات فارسی با اشاره به اینکه عرفان پیش از عطار نیز وجود داشت و شاعرانی مانند سنایی، خواجه عبدالله انصاری و شیخ ابوسعید ابوالخیر در این حوزه فعالیت کرده بودند، ادامه می‌دهد: اما عطار نیشابوری با زبان لطیف و اندیشه‌های ذوقی خود، عرفان زاهدانه‌ سنایی را تلطیف کرد و آن را با عرفان معنوی و عاشقانه‌ زمان خود تلفیق نمود. این تلفیق، زمینه را برای ظهور مولانا فراهم ساخت.

عطار؛ پیشگام در حکایت‌پردازی عرفانی

نوروز با بیان اینکه در ادبیات فارسی، اگر حدود ۱۰ هزار حکایت وجود داشته باشد، یک‌پنجم آن‌ها یعنی بیش از ۲ هزار حکایت در آثار عطار دیده می‌شود، می‌گوید: همچنین، ۲۰۰ حکایت از زبان دیوانگان و مجانین بیان شده است. عطار مفاهیم ناب اسلامی، عرفانی، اخلاقی و فلسفی را به‌گونه‌ای ساده و در قالب حکایت بیان می‌کند، به‌طوری که حتی دانش‌آموزان نیز می‌توانند آن‌ها را درک کنند، در حالی که این مفاهیم بسیار متعال و ژرف هستند.

نوروز در پایان تأکید می‌کند: مطالعه‌ آثار عطار همچنان می‌تواند الهام‌بخش عرفان و خردورزی در جامعه‌ امروز باشد، و بازخوانی این متون ارزشمند، زمینه‌ساز شناخت عمیق‌تر مفاهیم معنوی و اخلاقی است.

انتهای خبر/